Laatst was ik in een kringloopwinkel

Ik heb deze zin zo vaak gebruikt hier dat ik hem nu maar eens als kop gebruik. En daarna, lieve leesvriendjes en -vriendinnetjes, beloof ik plechtig dat ik hem in de toekomst zal blijven gebruiken. Maar goed, ik was in de kringloop en ik nam mee… een test LP van Jan Kool. Ergens zei een stemmetje dat ik diezelfde LP al had, maar voor een euro laat je dat niet liggen. Ik niet in ieder geval. En nu heb ik er dus twee. Testen in stereo zeg maar.

Ik heb hier al vaker zo tussen neus en lippen geschreven dat ik bij het afstellen van een element mijn trouwe test LP tevoorschijn toverde om de laatste naaldpuntjes op de hifi-I te zetten. Maar wat staat er eigenlijk op zo’n test LP? En wat doe je ermee? Oh, disclaimer: voor wie gewoon lekker muziek wil luisteren zonder gekloot is dit best een saaie posting. Je bent gewaarschuwd.
Die eerste vraag is redelijk makkelijk te beantwoorden. Er staan allerlei al dan niet irritante geluiden (nee, geen Frans Bauer) op waarmee je vooral kunt luisteren en meten hoe goed het element is afgesteld. Alleen je oren zijn in principe genoeg, maar een oscilloscoop is een fijne aanvulling. En als je ook nog een vervormingsmeter hebt ben je helemaal spekkoper. Als je deze dier- en Islam-onvriendelijke term anno 2022 tenminste nog mag gebruiken.

Testtonen dus. Laten we mijn favoriete test LP (de Hi-fi News Analogue Test LP HFN002) er eens bijpakken en kijken en luisteren wat er op staat. Hoezo favoriete? Nou, ik heb er een paar. Niet dat ik er iets mee doe, maar het staat interessant. Echt iets om over te praten op feestjes en zo, als ik een sociaal leven zou hebben. Maar nee, dat is voor de therapiesessie van vanmiddag.

Kant 1:

Track 1: Kanaalidentificatie, een stem die op het linkerkanaal vertelt dat dat het linkerkanaal is en daarna op het rechterkanaal vertelt dat dat het rechterkanaal is. Daarmee controleer je of je links en rechts goed hebt aangesloten. Mij is het natuurlijk nooit overkomen, maar ik heb gehoord dat sommigen onder ons dat wel eens fout doen.

Track 2: fasecheck. Hiermee controleer je of alles in je systeem in fase staat (alle plussen op de plussen en de minnen op de minnen). Van belang voor het frequentiebereik (vooral het laag) en het stereobeeld. Mij is het nooit overkomen, maar…. Nou ja, je snapt het wel.

Tracks 3, 4 en 5: Dit is om te checken of links en rechts even hard klinken in je systeem. Track 3 is roze ruis op niet al te hoog niveau (-20 dB) op allebei je kanalen, track 4 is roze ruis alleen op links en track 5 roze ruis alleen rechts. Eventuele volumeverschillen hoeven niet perse in je element of platenspeler te zitten. Dat kan van alles zijn, zowel elektronisch als akoestisch (de plaatsing van je luidsprekers bijvoorbeeld). Zorg dat de balans in orde is voor je verdergaat met de andere in-/afstellingen op de LP. Nou ja, dat maakt mij niets uit, maar dat staat op de LP zelf. En die zullen het wel weten.

Tracks 6, 7 en 8: Anti-skating instelling (300Hz toon L+R bij +12dB / +14dB / +16dB). Deze tracks zijn voor het instellen van de anti-skating (dûh). Als de 300Hz-testtoon vervormd of zoemend klinkt op een van beide kanalen (links of rechts, of allebei) is het tijd om de anti-skating aan te passen. Gewoon voorzichtig hoger of lager zetten en opnieuw testen tot het goed klinkt. Mocht je in het bezit zijn van een oscilloscoop dan kun je ook zien wat er mis gaat: de sinus (golfvorm) op het scherm zal er niet mooi vloeiend uitzien. Als je een tweekanaals scoop hebt kun je net zo lang pielen tot beide sinussen er precies hetzelfde uitzien, bij voorkeur zonder vervorming.

De eerste waarde, +12 dB, zal voor de meeste elementen geen probleem zijn. Bij +14 en +16 dB kan dat wat lastiger zijn. Het verhogen van de anti-skating waarde kan helpen (wijk niet teveel af van wat de fabrikant opgeeft als hoogste waarde).

Ik heb hier wel een opmerking bij: het kán natuurlijk zijn dat je element fysiek niet goed gemonteerd is. Dan kun je met de anti-skating klooien wat je wil, maar het zal niet goed gaan. Omgekeerd (dan komen we bij een aantal tracks op kant 2) kun je met de afstelling klooien wat je wil, maar als de anti-skating niet goed staat zullen die tracks weer problemen opleveren. Is daar geen oplossing voor? Jazeker, neem een platenspeler met een tangentiale arm, dan heb je nooit meer problemen met de anti-skating. Je krijgt wel een paar interessante andere problemen, maar een kniesoor die daar op let.

Zonder dollen: gebruik bij het monteren van je element een goede instelmal en volg de bijbehorende instructies zo goed mogelijk op. Een goed begin is tenslotte het halve werk en zo.

Track 9: Anti-skating, een 300Hz toon L+R van +18dB. Eigenlijk hetzelfde als de tracks 6, 7 en 8 hierboven maar dan 2 dB harder. Maakt dat zoveel uit dan? Ja. Naar eer en geweten kan ik zeggen: ja. Als jouw element dit ook maar enigszins fatsoenlijk afspeelt heb je een goed element en heb je je afstelling al heel behoorlijk voor elkaar. Goed bezig dus! Ook fijn om deze track te bekijken op een scoop en, als je hem hebt, met een vervormingsmeter.

Kant twee (we zijn op de helft!)

Tracks 1, 4 en 8: Deze zijn keurig verdeeld over de plaat (begin, midden en einde) zodat je de afstelling over de hele plaat kunt controleren. Het is een toon van 300 Hz op +15 dB. Deze hoort op alle drie de punten goed te klinken. Ik zou er zelf denk ik voor kiezen het element eerst volgens de instelmal te monteren en de naaldkracht en anti-skating in te stellen en deze drie tracks als eerste te gebruiken en daarna de rest van de testtracks. Als dat goed gaat ben je volgens mij al een aardig eind op weg naar een goede instelling. Overigens kun je hier – naast je oren – ook prima een scoop gebruiken om te zien wat er gebeurt.

Track 2, 3: Dit is er een voor je ogen én je oren. Track 2 is een sweep (oplopende of aflopende toon) van in dit geval 25 Hz tot 5 Hz én een piloottoon van 1 kHz (irritante pieptoon). Hiermee bepaal je de resonantiefrequentie (RF) van de combinatie arm en element. In het ideale geval ligt die RF op 10 Hz, een waarde van tussen de 8 en de 15 Hz is prima. Op het moment dat je arm/element zichtbaar gaat ‘wiebelen’ en de pieptoon van toon gaat veranderen zit je op die resonantiefrequentie. Track 3 is weer een sweep, van 20 naar 6 Hz. Wat mij nooit helemaal duidelijk is geworden is hoe je nu weet op welke frequentie die resonantie optreedt zonder meetapparatuur. Ja, je ziet en hoort het wiebelen, maar er verschijnt niet magisch een ondertiteling die je vertelt ‘xx Hz’. Gelukkig heb ik een frequentiecounter, maar zonder hulpmiddelen kom je niet verder dan ‘het zit halverwege de sweep, dus het zal wel x Hz zijn’.

Track 5: VTA-test (Vertical Tracking Angle). Dit is een toon van 300Hz L+R +6dB om ervoor te zorgen dat je element helemaal verticaal in de groef staat. Het is buitengewoon handig als je je versterker hiervoor op mono kunt zetten. Als je element perfect verticaal staat hoor je in stereo de toon luid en duidelijk, maar in mono verdwijnt-ie. Net zo lang pielen tot je (in mono) zo min mogelijk tot niets meer hoort. Als je in stereo ook niets meer hoort is er iets mis gegaan.

Track 6: Resterend systeemgeluid (ongemoduleerde groeven). Hier zou je helemaal niets moeten horen. Alles wat je wel hoort is ‘rotzooi’: brom van de motor, brom uit je (voor)versterker, ruis etc. Kortom: hoe stiller, hoe beter.

Track 7: een complete sweep van 20 Hz tot 20 kHz, in principe ons hele hoorbereik. Er zijn maar weinig systemen die al op 20 Hz beginnen, dus het heeft niets te betekenen als je in het begin niets hoort (maar wel ziet: je woofers staan op die frequentie al aardig te wapperen). Het helpt ook als je een eventueel Subsonic-filter op je versterker uitschakelt. Als je op een gegeven moment niets meer hoort terwijl er toch nog een stuk testgroef over is betekent dat dat je de hoge tonen niet meer hoort. Dan ben je oud, teveel naar concerten geweest, je bent in militaire dienst geweest of je hebt teveel (kan dat?) gemasturbeerd. Waarom ik vanaf zo’n 15 kHz niets meer hoort mag je zelf invullen.

En daarmee hebben we alle tracks gehad. Ik hoop dat ik weer iets heb bijgedragen aan de audiofiele verwarring. Veel luisterplezier! Oh, gebruik dan wel een LP met muziek, klinkt toch net iets lekkerder dan zo’n test LP.